मागील लेखात आपण शासन व्यवहार आणि सरकार/शासन यातील फरक तसेच गव्हर्नन्स या संकल्पनेची विस्तृत चर्चा केली आहे. आज आपण गुड गव्हर्नन्स म्हणजेच सुशासन या संकल्पनेचा आढावा घेणार आहोत. या लेखात आपण सुशासन म्हणजे काय, सुशासनाची वैशिष्ट्ये काय आहेत, तसेच सुशासन प्रत्यक्षात आणताना येणारे अडथळे अभ्यासणार आहोत. सुशासन या संकल्पनेची तात्विक मांडणी आपल्याला कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रात, प्लेटोच्या…
गव्हर्मेंट आणि गव्हर्नन्स यात नेमका फरक तरी काय? नागरी सेवा आणि राज्यसेवा मुख्य परीक्षेत आपल्याला सामान्य अध्ययन पेपर २ या विषयात जे घटक अभ्यासायचे आहेत, त्यातील भारतीय संविधान, राज्यकारभार आणि गव्हर्नन्स या घटकांत आपल्याला स्पष्ट विभागणी करता येणे कठीण आहे. याचे मुख्य कारण हे तीनही घटक परस्परांवर अवलंबून असून त्यांचा सबंध गुंतागुंतीची आहे. त्यामुळेच सरकार…
AI चे स्वरूप आणि त्यातील तफावत कृत्रिम बुद्धिमत्ता (AI) हे आधुनिक जगातील एक प्रभावी साधन बनले आहे, मात्र त्यातील नैतिकतेची (Ethics) तफावत सातत्याने जाणवत आहे. विशेषतः AI च्या उत्तरांमधील बदलत्या स्वरूपामुळे आणि त्याच्या मुळातच असलेल्या “Conformity” (अनुरूपता) तत्त्वामुळे त्याचा उपयोग कसा केला जातो, यावर देखील अनेक प्रश्न उपस्थित होतात. गेल्या काही काळात Grok आणि ChatGPT…
प्रस्तावना 2013 साली केंद्रीय लोकसेवा आयोगाने नागरी सेवा मुख्य परीक्षेचा अभ्यासक्रम बदलला आणित्या अभ्यासक्रमात अंतर्गत सुरक्षा या विषयाचा स्पष्टपणे उल्लेख करण्यात आला. एकविसाव्या शतकातील बदललेल्या परिस्थितीमुळे अंतर्गत सुरक्षेच्या रूपाने राष्ट्रीय सुरक्षेच्या समोर एक आव्हानाचा मुद्दा निर्माण झाला आहे. त्यामुळेच केंद्रीय लोकसेवा आयोगाला या विषयाचा अभ्यासक्रमात समावेश करणे गरजेचे वाटले. नव्याने समाविष्ट ‘अंतर्गत सुरक्षा’ या विषयाच्या…
महाराष्ट्राच्या २०२५-२६ या वर्षाच्या अर्थसंकल्पातील तरतुदी आणि महत्वाचे मुद्दे पुढील प्रमाणे आहेत. टीप – मुख्य परीक्षेच्या दृष्टीने महत्वाचे धोरण आणि योजना यांचा तपशील खाली देण्यात आला आहे. या व्यतिरकीत कर आणि महासुलच्या संदर्भातील तरतुदी मुद्दाम या लेखात देण्यात आल्या नाहीयेत. कारण परीक्षेच्या दृष्टीने त्या तितक्या महत्वपूर्ण नाहीयेत.
प्राचीन काळापासून विविध सभ्यतांमध्ये सहसंबंध अस्तित्वात होते. त्यामुळे मानवाच्या सामाजिकीकरणातून उदयास आलेल्या राज्य या संकल्पने सोबतच आंतरराज्य संबंध प्रस्थापित होण्यास सुरुवात झाली. सुरुवातीला हे संबंध राजकीय स्वरुपाचे होते. कालांतराने राष्ट्र-राज्य संकल्पनेच्या उदयानंतर या संबंधांना संस्थात्मक अधिष्ठाण प्राप्त झाले. १७८९ साली जेरेमी बेंथम यांनी “प्रिन्सिपल ऑफ मोराल्स अँड लेेजिस्लेशन” (Principal of Morals and Legislation) या ग्रंथात…
भारतीय निवडणूक प्रक्रियेच्या संदर्भात अनेक मुद्दे चर्चेत असतात. या मुद्यांचा एकंदरीत निवडणूकीय प्रक्रियेवर आमूलाग्र परिणाम होतात. त्यामुळे त्यासंदर्भात चर्चा करणे अगत्याचे आहे. युपीएससीने देखील वेळोवेळी या संदर्भात पूर्व आणि मुख्य परीक्षेत प्रश्न विचारले असून, मुलाखतीच्या दृष्टीने देखील हे मुद्दे महत्त्वाचे आहेत. पेड न्यूज प्रेस कौन्सिलच्या अहवालानुसार प्रिंट आणि इलेक्ट्रॉनिक मीडियामध्ये प्रसिद्ध झालेल्या कोणत्याही बातमीसाठी किंवा…
लोकशाही शासन संरचनेत मुक्त आणि पारदर्शक निवडणूक प्रक्रिया अत्यंत महत्त्वाची असते. जेणेकरून लोकांनी निवडून दिलेलेच सरकार सत्तेत येईल. याच अनुषंगाने भारतीय लोकशाहीला सक्षम करण्यासाठी निवडणुकीच्या संदर्भात कायदे करण्याचे स्पष्ट अधिकार भारतीय संविधानाने प्रदान केले आहेत. जसे की भारतीय संविधानाच्या अनुच्छेद 82 अंतर्गत संसदेस मतदारसंघ पुनर्रचनेचा अधिकार देण्यात आला आहे. ज्यानुसार प्रत्येक जनगणनेनंतर केंद्र सरकार मतदारसंघ…
शासन व्यवहाराच्या बदलत्या स्वरूपानुसार जागतिक पातळीवर तत्पर शासन व्यवहार अंमलात आणण्यासाठी माहिती व तंत्रज्ञानाचा वापर वाढला आहे. यातूनच पुढे ई-शासन (ई-गव्हर्नन्स) ही संकल्पना उदयास आली आहे. या लेखात आपण ई-शासनाच्या संदर्भातील मूलभूत माहिती घेणार आहोत. तसेच यानंतरच्या लेखात आपण भारतातील आतापर्यंतची ई-शासनाची प्रक्रिया आणि शासन स्तरावरील विविध उपाय योजना यांचा आढावा घेणार आहोत. शासनाच्या विविध…
खण्ड A SECTION A Q1. (a) सिविल सेवाओं के संदर्भ में सार्विक प्रकृति के, तीन आधारिक मूल्यों का कथन कीजिए और उनके महत्त्व को उजागर कीजिए। (150 शब्द) State the three basic values, universal in nature, in the context of civil services and bring out their importance. (150 words) 10 (b) उपयुक्त उदाहरणों सहित “सदाचार-संहिता”…
