अमेरिकन आंतरराष्ट्रीय विकास संस्था (USAID) ही अमेरिकेच्या सरकारची मुख्य एजन्सी आहे, जी नागरी परदेशी मदत आणि विकास सहाय्य प्रशासित करण्यासाठी जबाबदार आहे. तिची स्थापना 1961 मध्ये अमेरिकेचे अध्यक्ष जॉन एफ. केनेडी यांनी परदेशी सहाय्य कायदा (Foreign Assistance Act) अंतर्गत केली होती.
USAID चे प्रमुख उद्दिष्टे
- आर्थिक विकासाला चालना देणे
- रोगांचा प्रतिकार करणे
- लोकशाही सुधारणा व मानवाधिकारांना प्रोत्साहन देणे
- अन्न सुरक्षा आणि आपत्कालीन मदत पुरवणे
USAID चे प्रमुख कार्ये
- आर्थिक विकास – USAID भागीदार देशांमध्ये पायाभूत सुविधा प्रकल्प, बाजारविकास आणि वित्तीय समावेशनास मदत करते.
- जागतिक आरोग्य – HIV/AIDS, मलेरिया, क्षयरोग यांसारख्या रोगांविरुद्ध लढा देते आणि माता-बाल आरोग्यासाठी विविध कार्यक्रम राबवते.
- लोकशाही आणि सुशासन – राजकीय स्थिरता वाढवण्यासाठी लोकशाही सुधारणा आणि मानवाधिकार प्रकल्पांना पाठिंबा देते.
- मानवी मदतकार्य आणि आपत्ती व्यवस्थापन – नैसर्गिक आपत्ती, युद्ध आणि आणीबाणीच्या परिस्थितीत मदत पुरवते.
USAID मधील अलीकडील बदल
- 2025 च्या सुरुवातीला, ट्रम्प प्रशासनाच्या “गव्हर्नमेंट एफिशियन्सी विभागाने” USAID मध्ये मोठ्या प्रमाणावर कपात करण्यास सुरवात केली आहे.
- विदेशी मदतीवर स्थगिती आणण्यात आली असून अनेक कर्मचारी कपात करण्यात आली आहे.
- सरकारच्या खर्चात कपात करण्याच्या या धोरणाला तीव्र विरोध होत आहे.
या बदलांचे संभाव्य परिणाम
- अन्न सुरक्षा: USAIDच्या अन्न मदत कार्यक्रम बंद झाल्याने अनेक भागांमध्ये उपासमारी वाढू शकते.
- आरोग्य सेवा: वैद्यकीय मदतीवरील खर्च कमी झाल्याने जीव वाचवणाऱ्या औषधांचा आणि उपचारांचा तुटवडा निर्माण झाला आहे.
- बाल संरक्षण: बालश्रम, मानवी तस्करी आणि शोषणाविरोधी कार्यक्रमांना मोठा फटका बसला आहे.
- शिक्षण: विशेषतः मुलींसाठीच्या शिक्षण योजनांवर परिणाम झाला असून, साक्षरता आणि सशक्तीकरणातील प्रगती धोक्यात आली आहे.
- मानवी मदतकार्य: आपत्कालीन मदत आणि निर्वासित पुनर्वसन कार्यक्रमांवरही परिणाम झाला आहे.
भारत आणि USAID
USAID ने 1951 पासून भारतातील विविध विकास उपक्रमांमध्ये सहकार्य केले आहे.
- शिक्षण: भारतातील पहिल्या इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (IIT) आणि 14 प्रादेशिक अभियांत्रिकी महाविद्यालये स्थापन करण्यास मदत केली होती.
- आरोग्य: लसीकरण, कुटुंब नियोजन, आणि रोग नियंत्रण कार्यक्रमांना पाठिंबा दिला होता.
- कृषी: अन्न सुरक्षा वाढवण्यासाठी कृषी नवोपक्रम आणि तंत्रज्ञान हस्तांतरित करण्यास मदत केली आहे.
- लैंगिक समानता: स्त्री सशक्तीकरण आणि लिंग समतेसाठी विविध योजना राबवल्या.
- हवामान बदल प्रकल्प: USAID पर्यावरण आणि शाश्वत विकास कार्यक्रमांना मदत करत होते, ज्यांना निधी कपातीमुळे अडचणी येऊ शकतात.
- NGO आणि स्वयंसेवी संस्थांवरील परिणाम: अनेक NGO USAID वर अवलंबून होत्या, त्या आता निधीअभावी अडचणीत आल्या आहेत.
USAID बंद झाल्यास भारतावर काय परिणाम होऊ शकतो?
- भारतातील काही प्रकल्पांना निधी मिळणे बंद होऊ शकते.
- NGO आणि स्वयंसेवी संस्थांना पर्यायी स्रोत शोधावे लागतील.
- हवामान बदल, लिंग समानता, आणि अन्न सुरक्षा यासारख्या क्षेत्रांत प्रगती संथ होण्याची शक्यता आहे.
निष्कर्ष
USAID हे अमेरिकेच्या परराष्ट्र धोरणाचा एक महत्त्वाचा भाग राहिले आहे. मात्र, नवीन धोरण बदलांमुळे जागतिक स्तरावर त्याच्या मदतीत मोठी कपात झाली आहे. भारताने गेल्या काही वर्षांत परदेशी मदतीवरील अवलंबित्व कमी केले असले, तरी USAID मधील कपातीमुळे काही महत्त्वाचे प्रकल्प आणि सामाजिक उपक्रमांवर परिणाम होऊ शकतो. त्यामुळे भारताला पर्यायी निधी स्रोत आणि धोरणात्मक उपाय शोधावे लागतील. तसेच जागतिक पातळीवर अविकसित आणि विकसनशील राष्ट्रांना कशी मदत करता येईल याचा देखील विचार करणे अगत्याचे आहे.
याच सोबत जागतिक पदसोपानात (वर्ल्ड ऑर्डर) मध्ये देखील बद्दल होण्याच्या दृष्टीने ही बाब महत्वाची आहे. कारण USAID हे अमेरिकेच्या सौम्य राजनयाचे एक प्रमुख साधन आहे. येणाऱ्या काळात चीन आणि रशिया यासंदर्भात कोणती भूमिका घेतात हे बघणे गरजेचे आहे.
